काठमाडौँ । काठमाडौँ महानगरपालिकाले आइतबारदेखि कर्मचारीहरुका लागि नेपाल लिपि र रञ्जना लिपि लेखन तालिम सुरु गरेको छ । सम्पदा तथा पर्यटन विभागले सांस्कृतिक महानगर कार्यक्रमअन्तर्गत सुरु गरेको तालिम हरेक दिन अपरान्ह ४ बजेदेखि केन्द्रीय कार्यालयमा रहेको कार्यपालिका बैठक कक्षमा हुनेछ ।
तालिम सुरु गर्दै सम्पदा तथा पर्यटन समितिका संयोजक आशामान संगतले, भाषालाई घरमा प्रयोग गरिएन भने समाजबाट हराउने बताउँदै महानगरपालिकाले आफ्नो घर (कार्यालय) मा यसको प्रयोग गरेपछि समुदायमा पनि भाषाको प्रभाव बढ्दै जाने धारणा राख्नुभयो । महानगरपालिकासँगै स्थानीयबासीले घरमा पनि नेपाल भाषाको प्रयोगलाई बढाउनु पर्नेमा उहाँको जोड थियो । ‘आफ्नो लिपि, संस्कार, संस्कृति, परम्परा, थरजस्ता पहिचान भन्न अप्ठ्यारो मान्नु हुँदैन । अप्ठ्यारो मान्नु पर्ने वातावरण बनाउनु हुँदैन ।’ संगतले भन्नुभयो, ‘सरकारी कामकाजी भाषाका रुपमा बागमती प्रदेशले मान्यता दिएका भाषामध्येको नेपाल भाषासँगै तामाङ् भाषाको पनि तालिम चलाउँछौँ ।’
‘वडा नंं १८ ले २०७४ सालदेखि नै नेपाल भाषामा निवेदन लिन थालेको हो । कार्यालयमा कार्यरत कर्मचारीहरुमा भाषाको ज्ञान भयो भने निवेदन कार्यान्वयनमा सजिलो हुने रहेछ । यसकारण अहिले थालिएको तालिमले नतिजा दिन्छ भन्ने लागेको छ ।’ तालिममा सम्पदा तथा पर्यटन समितिका सदस्य न्हुच्छेकाजी महर्जनले भन्नुभयो, ‘नेपाल लिपि र नेपाल संवत् देशकै नाममा विकसित भएका मौलिक पहिचान हुन् । संयुक्त राष्ट्र संघमा नेपाललाई छुट्टै राज्यका रुपमा मान्यता दिलाउन नेपालमा नै विकास भएको रञ्जना लिपिलाई आफ्नो लिपिका रुपमा पेश गरिएको थियो । यस्ता इतिहास बचाउन अहिले थालिएको प्रशिक्षणको ठुलो योगदान हुनेछ ।’
लिपि लेखन मात्र नभइ महानगरपालिकाको पहिचान भएकोले यसलाई सम्पदा तथा पर्यटन विभागले कार्यान्वयनमा ल्याएको विभागका प्रमुख कुमारी राईले जानकारी दिनुभयो । ‘हरेक विभागका २ जना अनिवार्य हुने गरी अहिलेका लागि लेख्य सिपसँग सम्बन्धित विषयमा तालिम सञ्चालन गरिएको छ । यसपछि कथ्य सिप विकासको तालिमलाई निरन्तरता दिइनेछ ।’ राईले योजना सुनाउनुभयो ।
तालिममा नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि, अङ्क, लिपि लेखन सिप (क्यालिग्राफी) र हस्तलिखित दस्तावेज अध्ययन गर्न सिकाइनेछ ।
‘नेपाल भाषा र रञ्जना लिपिमा १३ स्वर वर्ण हुन्छन् । यसमध्येका ६ वटालाई मान स्वर (मुख्य) वर्ण र यसका ४ थरी मात्रा रुपमा प्रयोग गरिन्छ । व्यञ्जन वर्ण ४१ वटा हुन्छन् । यी वर्णहरु देवनागरिकमा भएका ३६ वटामा ङ पछाडि ‘ङ्ह’, न पछाडि ‘न्ह’, म पछाडि ‘म्ह’, र पछाडि ‘र्ह’ र ल पछाडि ‘ल्ह’ थपिएर ४१ वटा हुन्छन् ।’ नेपाल लिपि गुथिका अध्यक्ष एवं तालिमका मुख्य प्रशिक्षक अनिल स्थापित भन्नुहुन्छ, ‘नेपाल भाषा हस्वमय भाषा हो । संस्कृतबाट आएका शव्दहरुलाई पनि तद्भव बनाएर प्रयोग गर्न थालिएको छ ।’
नेपालमा लुम्बिनीको अशोक स्तम्भमा लेखिएको लिपिलाई पहिलो लिपिका रूपमा मानिन्छ । त्यो व्राह्मी लिपि हो । नवौँ शताव्दीमा नेपाल लिपिको सुरुवात नेपालमा नै भएको हो । दशौँ शताव्दीको प्रारम्भ (नेपाल संवत् २८) को समयमा चिकित्सा विद्यासँग सम्बन्धित नेपाल भाषाको हस्तलिखित पुस्तक ‘लङ्कावतार’ लेखिएको पाइन्छ । १३ औँ शताव्दीलाई यसको महत्वपूर्ण विकास समयका रुपमा लिइन्छ । त्यस समयमा धर्म, वास्तुकला, साहित्य, कर्मकाण्ड, ज्योतिष शास्त्र, सांस्कृतिक क्रियाकलाप तथा परम्परा, चिकित्सा ज्ञान, सहरी योजना जस्ता विविध विधाका ग्रन्थहरु लेखिएका पाइन्छन् । यिनीहरु हस्तलिखित भएका कारण अहिलेजस्तो धेरै संख्यामा हुँदैनथे । प्रशिक्षक स्थापितका अनुसार राष्ट्रिय अभिलेख संग्रहालयमा करिब १५ हजार र आशा सफूकुथिमा करिब २० हजार यस्ता हस्तलिखित ग्रन्थहरु सुरक्षित गरिएको छ । संग्रहालय सरकारी संयन्त्र हो भने सफूकुथि लिपि जोगाउन समुदायस्तरबाट स्थापना गरिएको अभिलेखालय हो ।
लेखन र छपाइमा प्रविधि आएसँगै २०७३ सालदेखि यसलाई युनिकोडमा प्रयोग गर्न थालिएको छ । प्रविधिमार्फत भाषानुवाद गरेर पनि अहिले नेपाल लिपि र रञ्जना लिपि अध्ययन गर्न सकिने भएको छ ।
